Uluslararası Örgütler - AGİT (Perihan CELLAT)

AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI

(AGİT)

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı adı altında 1970 yılların başında soğuk savaş koşullarındaki Avrupa’nın bölünmüşlüğüne son verilmesi, güvenlik ve istikrarın sağlanması ve katılan devletlerarasında bu amaca yönelik işbirliğinin geliştirilmesi düşüncesiyle kurulmuştur. AGİT’in görevi de doğu batı arasında çok taraflı bir müzakere ve diyalog forumu olarak belirlenmiştir. 1975’den 1990’a kadar AGİT, yeni yükümlülüklerin ele alındığı ve uygulamaların gözden geçirildiği bir dizi konferans ve toplantılar şeklinde devam etmiştir. 1990 yılında yapılan Paris Zirvesi soğuk savaş sonrası dönemde ortaya çıkan tehlikeleri karşılamayı amaçlayan bir kurumsallaşmanın başlangıcını işaret etmiştir.

Avrupa’da güvenlik ve istikrar fikri, 1950’lerin ortasından itibaren Doğu Bloğu tarafından ortaya atılan bir fikirdir. Almanya’nın bölünmüşlüğü ve Berlin sorunu soğuk savaş döneminde Avrupa’nın sınırlarını meşrulaştırma girişimine neden olmuştur.1*

Bu çerçevede 1955’lerde Varşova Paktı tarafından yapılan Avrupa güvenliği anlaşma önerisi Batılılar tarafından kabul edilmemiştir. Doğu Bloğunun bu yöndeki önerileri 1970’lerin başında ABD ile SSCB arasında imzalanan SALT 1 Antlaşması ve Batı Almanya’nın, Polonya ve Çekoslovakya ile olan Doğu sınırlarını tanıması ve Doğu Almanya ile ilişkiye girmeyi kabul etmesi sonucu meydana gelen yumuşama ortamı ile değer kazanmaya başlamıştır. 2*

Devlet ve Hükümet başkanlarından oluşan zirve toplantıları en üst siyasi seviyede oryantasyon sağlamak ve öncelikleri belirlemek için iki yılda bir toplanmaktadır.

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’nın (AGİK) Paris’teki doruk toplantısında kabul edilen belge (21 Kasım 1991). Toplantıya katılan 34 Ülkenin devlet ya da hükümet başkanlarının imzaladığı belge ile Avrupa’da insan hakları, demokrasi, hukuk devleti ve barışa dayalı yeni bir dönemin başladığı ilan edilmiş ve onaylanmıştır.

“Avrupa’da çatışma ve bölünme dönemi sona ermiştir. İlişkiler bundan böyle saygı ve işbirliği temeline dayanacaktır” sözleriyle başlayan Paris şartında insan hakları, demokrasi ve hukuk devleti ilkeleri en önemli yeri tutmaktadır. Belgede ayrıca “Avrupa’da çatışma ve bölünme dönemi sona ermiştir. İlişkiler bundan böyle saygı ve işbirliği temeline dayanacaktır” Belgenin “Yeni bir demokrasi, Barış ve Birlik dönemi ve “Geleceğe Yönelik Tasarılar” adını taşıyan iki bölümde, “insan hakları, demokrasi ve hukuk devleti”, “ekonomik özgürlük ve sorumluluklar”, “üye devletlerarasında dostça ilişkiler”, “güvenlik”, “birlik”, “insani boyut”, “ekonomik işbirliği” gibi konulardaki ilkeler dile getirilmiş, bu ilkelerin yaşama geçirilmesi için belli mekanizmaların oluşturulması ön görülmüştür.3*

Buna göre yeni AGİK organları kuruldu. Bunlar kısaca:

1. AGİK Bakanlar Konseyi

2. Kıdemli Memurlar Komitesi

3. Çatışmaları Önleme Merkezi

4. Serbest Seçim Ofisi

5. AGİK Sekreteryası

6. AGİK Parlamenterler Asamblesi

NATO ve Varşova paktı üyesi 22 ülke ile yapılan görüşmeler sonucu ortaya çıkan AKKA bölgesel ve ulusal alanda kuvvet indirimlerini ön görmektedir.

Paris Zirvesin de ayrıca Avrupa Konvansiyonel Silahlı Kuvvetler Antlaşması (AKKA) imzalanmıştır. Bu antlaşma Türkiye’ye askeri, stratejik ve güvenlik açısından avantaj sağlayan bir antlaşmadır. Agit’in faaliyetleri içerisinde yer alan silahsızlanma konusu Türkiye’yi yakından ilgilendirmekte ve AKKA’nın uygulanması Türkiye için büyük önem taşımaktadır.

Dönemin Cumhurbaşkanı Turgut Özal tarafından imzalanan antlaşmada Türkiye’nin doğu ve güney doğu illerine sınır komşusu olan ülkeler Irak, İran ve Suriye AKKA’ya karşı olduğu için antlaşmada yer almamışlardır.2*

Zirve öncesi Helsinki nihai senedi;

Soğuk savaş döneminde yaşanan gelişmeler iki bloğun Avrupa güvenliği konusunda görüşmelere başlamasına imkan tanımıştır. 30-31 Mayıs 1972 tarihlerinde Atlantik konseyi Bonn da yaptığı toplantıda Avrupa’da bir güvenlik ve işbirliği konferansı düzenlenmesi için çok taraflı görüşmelere başlama kararı aldı. Görüşmeler 22 Kasım 1972 tarihinde Helsinki’de başladı. AGİK resmi olarak 3 temmuz 1973 tarihinde Helsinki’de kuruldu ve 1 ağustos 1975 tarihinde 35 ülkenin devlet ve hükümet başkanları tarafından Helsinki nihai senedi imzalandı. Helsinki nihai senedi batı ile doğu bloğu ülkelerinin beklentilerine bir ölçüde cevap veren bir belgeydi.

Nihai senet 3 unsurdan oluşmaktadır.

1.unsur: Avrupa güvenlik sorunları ile ilgilidir.

2.unsur: Ekonomi, bilim ve çevre konularında işbirliğini içermektedir.

3.unsur: İnsani konularda işbirliği ile ilgilidir.(uluslararası örgütler)

Helsinki nihai senedi iki blok arasındaki yumuşamayı kurumsallaştıran ve taraflar arasında güven ortamı oluşmasına yönelik yapısıyla soğuk savaşın seyrini etkileyen önemli bir belgedir.4*

9 -10 Temmuz 1992 tarihlerine yapılan Helsinki zirvesi ve bu zirvede kabul edilen Helsinki belgesi soğuk savaşın sona ermesiyle ortaya çıkan belirsizlik ve yeni sorunlar karşısında AGİK’e “değişimin idaresi” görevini vermiştir. Zirve ile AGİK bir bölgesel düzenleme kuruluşu olmuştur. AGİK bölgesindeki ekonomik gerileme, sosyal gerilim, saldırgan milliyetçilik, hoşgörüsüzlük, ırkçılık ve etnik çatışmaların istikrarı tehdit ettiği vurgulanmıştır.

Helsinki Nihai Senedi'nin en dikkat çekici yönü, 35 imzacı devlet arasındaki ilişkilere rehberlik edecek 10 temel ilkenin ortaya konmasıdır.

(1) Egemen eşitlik ve egemenliğe saygı,

(2) Kuvvet kullanmaktan veya kuvvet kullanma tehdidinden kaçınma,

(3) Sınırların ihlal edilmezliği,

(4) Devletlerin toprak bütünlüğünün korunması,

(5) Anlaşmazlıkların barışçı yollardan çözümü,

(6) içişlerine karışmama,

(7) İnsan hakları ve temel özgürlüklere saygı,

(8 ) Halkların eşit haklardan ve kendi kaderlerini tayin hakkından yararlanması,

(9) Devletlerarasında işbirliği,

(10)Uluslararası Hukuk'tan doğan yükümlülüklerin iyi niyetle yerine getirilmesi. 1*

5-6 Aralık 1994 tarihlerindeki Budapeşte zirvesinin en önemli özelliği zirvede AGİK’in AGİT adını almasıdır. Adının ‘organizasyon’ olarak değiştirilmesinin nedeni, AGİT’in 21.yüzyılın zorluklarıyla mücadelede önemli bir rol oynamadaki kararlılığını göstermektir.Bu zirvede Helsinki zirvesinde olduğu gibi AGİT bölgesinde yeni çatışmaların ortaya çıktığı, saldırgan milliyetçiliğin, ırkçılığın ve etnik temelli gerilimlerin varlığına dikkat çekilmektedir.3*

2-3 Aralık tarihlerinde AGİT Lizbon zirvesi düzenlenmiş ve burada ortak Avrupa güvenliği ve AGİT’in oynayacağı rol, güvenliğin bölünmezliği terörizm başta olmak üzere ortaya çıkan yeni tehdit ve risklere karşı ortak mücadele gereği ele alınmıştır. Bu zirvede Dağlık Karabağ, Çeçenistan, Bosna Hersek ve Kosova gibi AGİT’in gündeminde olan bölgesel sorunlarda tartışılmıştır.3*

İstanbul Zirvesi:

18-21 Kasım 1999 tarihlerinde yapılmıştır. Zirvede İstanbul Deklarasyonu ve Avrupa Güvenlik Şartı imzalanmıştır. Deklarasyonda; Kosova, Bosna Hersek ve Makedonya’daki duruma dikkat çekilmiştir. Agit normlarına uyulmasının gerekli olduğu sivillerin karşı karşıya olduğu zor şartların düzeltilmesi için uluslararası kuruluşların insani yardım sağlamasına yönelik uygun şartların oluşturulması gerektiği belirtilmiştir.3*,1*

1)Agit ile diğer uluslararası örgütler ve kuruluşlar arasında işbirliğini geliştirmek için güvenlik alanında işbirliği platformu oluşturulacaktır.

2)Agit’in barışı koruma operasyonlarındaki rolünün geliştirilmesi sağlanacak ve böylece teşkilatın güvenliğe kapsamlı olarak yaklaştığına vurgu yapılacaktır.

3)Acil uzman yardımı ve işbirliği takımlarının ekiplerinin kurulması sağlanacaktır. Personel’in ihtiyaç duyulan yerlere ve geniş çaplı sivil saha operasyonlarına hızla yerleştirilmesi sağlanacaktır.

4)Agit’in polisiye görevleri yerine getirebilecek kabiliyete kavuşturulması sağlanacaktır.

5)Agit’in saha operasyonlarının planlanması ve kuvvetlerin yerleştirilmesi için bir operasyon merkezi kurulacaktır.

6)Agit içerisinde danışma mekanizmasını geliştirmek için sürekli komite bünyesinde bir hazırlık komitesi kurulacaktır. 3*

.

Agit özel bir statüye tabidir. Agit kararları yasal açıdan olmasa da politik açıdan bağlayıcıdır. Agit’in diğer uluslar arası örgütler gibi karar verme organları yönetim merkezi ve kurumları sürekli çalışan kadrosu, düzenli mali kaynağı ve belirli bölgelerde ofisleri vardır.

AGİT devletlerarasında danışma ve müzakere forumu olarak geleneksel rolüne devam etmekte ve devletleri bağlayıcı yeni kararlar ve yükümlülükler getirmeyi amaçlamaktadır. Bunu AGİT’in siyasi kanadı yapabileceğinden Devlet ve Hükümet Başkanları düzenli olarak zirve toplantılarında bir araya gelmekte ve AGİT bölgesindeki durumu değerlendirmektedirler. AGİT’in ana karar alma yetkisine sahip organı Dışişleri Bakanlarından oluşan Bakanlar Konseyi’dir. Yüksek düzeyde diplomatlardan oluşan Kıdemli Konsey ise belirlenen politikaların uygulanabilmesi müzakere etmek için toplanmaktadır. Günlük işler de Daimi Konsey tarafından yürütülmektedir.4*

Üye devletlerin Dışişleri Bakanlarından oluşan Konsey, siyasi istişarelerde bulunmak ve AGİT’e ilişkin konularda gerekli kararları almak üzere, yılda en az bir kez toplanmaktadır. Konseyin toplantılarına ev sahipliği yapan ülkenin temsilcisi başkanlık etmektedir.

AGİT dönem başkanına bağlı olarak AGİT’in günlük işlevsel görevlerinden sorumludur. Daimi Konsey siyasi danışma ve tüm AGİT meselelerinde karar alma yetkisine sahip bir organdır. Haftada bir kez toplanır.

Konsey, AGİT faaliyetlerini gözden geçirmek, idare etmek ve koordinasyonunu sağlamaktan sorumludur. Genel politika ve bütçe hazırlamak üzere Budapeşte Zirvesinde oluşturulmuştur. Üye ülkelerin siyasi direktörleri düzeyinde temsil edildikleri Konsey yılda en az iki kez toplanmakta bir kez de ekonomik forum olarak bir araya gelmektedir.

Güvenlik İşbirliği Forumu Avrupa’da güvenlik ve işbirliğinin kuvvetlendirilmesini amaçlayan somut önlemleri ele alır. Silahların kontrolü, silahsızlanma ve güvenlik artırıcı müzakereleri yürütmek; güvenlikle ilgili meselelerde düzenli danışmalarda bulunmak ve yoğun işbirliğini sağlamak; çatışma riskini azaltıcı çalışmalar yapmak ana görevleridir. Haftada bir kez toplanır.3*

BAŞKAN:Görevdeki başkan yürütmeden ve Agit aktivitelerinin koordinasyonundan sorumludur. Başkanlık süresi 1 yıldır ve üye devletlerin dışişleri bakanlarından oluşur. Troika adı verilen bir sistemle başkana bir önceki ve sonraki başkanlar eşlik eder.

GENEL SEKRETER VE SEKRETERYA: Genel sekreter başkanın temsilcisidir. Sekretarya dahil Agit yapıları ve operasyonlarının yönetimiyle görevlidir. Agit toplantılarının hazırlanmasında başkanla birlikte çalışır. Agit kararlarının uygulanmasını garanti eder. Diğer uluslar arası kuruluşlarla temaslarda bulunur. Genel sekreter bakanlar konseyi tarafından 3 yıllık bir süre için atanır.